Γύρω από τη Μουσική: Η Επανάσταση του 1821 στην κλασική μουσική

Η εποχή της Επανάστασης του 1821 είναι συνδεδεμένη με τα Κλέφτικα και Ιστορικά Δημοτικά τραγούδια όπως γνωρίσαμε σε αντίστοιχες αναρτήσεις.

Ποια θέση είχε όμως η Επανάσταση ως έμπνευση στην λόγια μουσική που συνηθίζουμε να αποκαλούμε κλασική μουσική;

Την εποχή εκείνη στην Ευρώπη κυριαρχεί το καλλιτεχνικό κίνημα του Ρομαντισμού με κυριότερους εκπροσώπους τον Βάγκνερ, τον Μπερλιοζ, τον Βέρντι, τον Σοπέν και φυσικά τον Μπετόβεν.

Ο ελλαδικός χώρος όμως ανήκει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που ουδεμία σχέση έχει με δυτικότροπη μουσική.

Εξάλλου οι υπόδουλοι και εξαθλιωμένοι Έλληνες δεν έχουν τη δυνατότητα να μορφωθούν και να σπουδάσουν.

Εξαίρεση τα Επτάνησα που ακολουθούσαν τα Ιταλικά πρότυπα μουσικής παιδείας και έδωσαν πάρα πολλούς αξιόλογους συνθέτες.

Αργότερα, με τη σύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους και την δημιουργία εθνών-κρατών θα υπάρξει δειλά δειλά μια προσπάθεια η μουσική παιδεία να ακολουθήσει τα δυτικά πρότυπα (εγκαίνια Ωδείου Αθηνών, δημιουργία Εθνικής Σχολής Μουσικής κλπ).

Θα περάσει πολύς καιρός όμως μέχρι να ανακτηθεί το χαμένο έδαφος και να τεθούν οι βάσεις για την δημιουργία λόγιας ελληνικής μουσικής χωρίς αντιγραφές προτύπων και εθνικές εξάρσεις αλλά που να ενσωματώνει τα αυθεντικά στοιχεία και τις ιδιαιτερότητες του Νεοέλληνα.

Με βάση όλα αυτά, το σημερινό αφιέρωμα επιχειρεί να φωτίσει έναν όχι και τόσο γνώριμο τόπο, όπου η Ελληνική Επανάσταση εμπνέει τους συνθέτες κλασικής μουσικής, άλλοτε ως φιλέλληνες, άλλοτε ως λάτρεις κάθε τι εθνικού και άλλοτε πάλι ως αληθινοί θαυμαστές της λεβεντιάς και του ηρωισμού των αγωνιστών.

1) Ο θρήνος των Μουσών για τον νεκρό λόρδο Βύρωνα,

του Τζοακίνο Ροσίνι

Πρόκειται για μια καντάτα για τενόρο, χορωδία και ορχήστρα που συνέθεσε και παρουσίασε ο συνθέτης το καλοκαίρι του 1824 αμέσως μετά τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα, που συγκλόνισε την Ευρώπη και έφερε κύματα φιλελληνισμού.

2) Ηρωική Σκηνή από την Ελληνική Επανάσταση,

του Εκτόρ Μπερλιόζ (1826)

Καντάτα για δύο μπάσους, χορωδία και ορχήστρα ή στρατιωτική μπάντα.

Γράφτηκε το 1826 από τον νεαρό συνθέτη μέσα στο πνεύμα του φιλελληνισμού για τον αγώνα των Ελλήνων και της συγκίνησης για τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι.

Αποτελείται από τέσσερα μέρη:

Ι. Ρετσιτατίβο και μελωδία: Ξεσηκωθείτε, γιοί της Σπάρτης

ΙΙ. Χορωδιακό: Αλλά, η Φωνή του Θεού των Στρατευμάτων

ΙΙΙ. Προσευχή: Άστρο τρομερό και καθαγιασμένο, Οδηγός των Γενναίων

ΙV. Φινάλε: Από τις κορυφές του Ολύμπου μέχρι τις όχθες του Αλφειού

3) Η πολιορκία της Κορίνθου

του Τζοακίνο Ροσίνι

Όπερα σε τρεις πράξεις του διάσημου Ιταλού συνθέτη.

Γράφτηκε στα χνάρια μιας παλιότερης όπερας με τίτλο Μωάμεθ ο Β΄ και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1826 στο Παρίσι σε μια συναυλία αποκλειστικά για την βοήθεια του αγώνα των Ελλήνων.

Συγκεντρώθηκαν 30.000 φράγκα (περίπου 100.000 ευρώ).

Για περίπου 30 χρόνια η όπερα έκανε περιοδεία στην Ευρώπη ενώ στην Ελλάδα παρουσιάστηκε μόλις το 1993.

Η πολιορκία της Κορίνθου, μολονότι δανείζεται τίτλο ποιήματος του Μπάιρον, στην ουσία αναφέρεται στην Έξοδο του Μεσολογγίου που έφερε ρίγη συγκίνησης στην Ευρώπη και προκάλεσε κύμα φιλελληνισμού.

Ας ακούσουμε την Ουβερτούρα της όπερας.

4) Τρία Νεοελληνικά Ποιήματα, Op 50

του Άντονιν Ντβόρζακ (1878)

Πρόκειται για έναν κύκλο τριών μεταφρασμένων λαικών ασμάτων με έντονα στοιχεία μπαλάντας που χρησιμοποιήθηκαν από τον συνθέτη ως βάση (μαζί με τα έντονα λυρικά και δραματικά στοιχεία τους και τα ακατάπαυστα ρυθμικά τους μοτίβα) για τρεις νέες συνθέσεις σε κλίμακα μινόρε.

Ι. Κόλλιας, κλέφτικο τραγούδι

ΙΙ. Οι Νηρηίδες (Μπαλάντα)

III. Ο Θρήνος της Πάργας

5) Τα ερείπια των Αθηνών, Έργο 113

του Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν

Πρόκειται για μουσική επένδυση σε θεατρική παράσταση του 1812.

Η πλοκή εκτυλίσσεται στην προεπαναστατική Ελλάδα.

Στην ερειπωμένη από την οθωμανική σκλαβιά Αθήνα, η θεά Αθηνά "ξυπνά" από τα πικραμένα λόγια δύο νέων για την κατάντια της πατρίδας τους και ξεσηκώνει τους Έλληνες για επανάσταση.

Στα 17:18 λεπτά του βίντεο ακούγεται το Τουρκικό Εμβατήριο που είναι το πιο γνωστό μέρος του έργου.

6) Ύμνος εις την Ελευθερίαν

του Νικόλαου Χαλικιόπουλου-Μάντζαρου

Το ποίημα με τις 158 στροφές που έγραψε ο Διονύσιος Σολωμός ως αντίκτυπο της πολιορκίας του Μεσολογγίου το 1823, το μελοποίησε αργότερα ο ιδρυτής της Επτανησιακής Σχολής και σπουδαίος (αν και παραγνωρισμένος) Νικόλαος Μάντζαρος το 1828. Από το 1865 αποτελεί τον εθνικό ύμνο της Ελλάδας.

Ο Μάντζαρος συνέθεσε πολλές εκδοχές του ύμνου.

Μια από αυτές θα ακούσουμε παρακάτω σε συναυλία με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση.

7) Μάρκος Μπότσαρης

του Παύλου Καρρέρ (Καρρέρη)

Πρόκειται για μια όπερα, ή πιο συγκεκριμένα ένα μελόδραμα με λιμπρέτο που εξιστορεί, σαν μυθιστόρημα, τον ηρωικό βίο του αγωνιστή Μάρκου Μπότσαρη κατά τη πολιορκία του Μεσολογγίου μέχρι και το θάνατό του.

Η όπερα γράφτηκε το 1857 και προκάλεσε μεγάλη αίσθηση και έξαρση του εθνικού φρονήματος όπου παιζόταν.

Για το λόγο αυτό οι ξένες δυνάμεις απαγόρευσαν την παρουσίασή της στα Επτάνησα μέχρι του 1864 που προσαρτήθηκαν στο Ελληνικό κράτος.

Το πρόσωπο του Μάρκου Μπότσαρη ενέπνευσε πολλούς συνθέτες της επτανησιακής σχολής και προγενέστερα, όμως η εκδοχή του Καρρέρ είναι η δημοφιλέστερη.

Ας ακούσουμε την άρια της πρώτης πράξης Ο γερο-Δήμος από το συγκινητικό ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη με τίτλο Ο Δήμος και το καριοφίλι του

8) Η Δέσπω,

του Παύλου Καρρέρ

Πρόκειται για μια μονόπρακτη όπερα που γράφτηκε το 1875 με αφορμή την έναρξη λειτουργίας του Ωδείου Αθηνών.

Θεωρείται το πρώτο αμιγώς ελληνικό τραγικό μελόδραμα.

Το λιμπρέτο ανήκει στον Αντώνιο Μανούσο.

Η σύνθεση έχει σαφείς αναφορές στο δημοτικό τραγούδι Της Δέσπως το οποίο ακολουθεί προς σύγκριση με την θρυλική εκτέλεση του Ρούκουνα το 1939.

9) Το ξύπνημα του κλέφτη,

του Ιωσήφ Λιμπεράλη

Έργο για πιάνο που γράφτηκε το 1847 και αποτυπώνει την απήχηση που είχε η δημοτική μουσική από πολύ νωρίς στους επτανήσιους συνθέτες.

10) Δυο Ρωμαίικοι Χοροί για πιάνο

του Αιμίλιου Ριάδη (1925)

Παρότι δεν είναι γνωστή κάποια σύνδεση του συγκεκριμένου έργου με την επανάσταση, συμπεριλαμβάνεται στο αφιέρωμα λόγω του θέματος του και του ότι ο Ριάδης ανήκει στην επονομαζόμενη Εθνική Σχολή των Ελλήνων συνθετών.

2ος χορός: Βουνίσιος

11) Συμφωνία της Λεβεντιάς

του Μανώλη Καλομοίρη

Για αντίστοιχους λόγους με τον προηγούμενο συμπεριλαμβάνεται στο αφιέρωμά το 4ο μέρος από τη Συμφωνία της Λεβεντιάς με τίτλο Τα Νικητήρια μια που στηρίζεται στον βυζαντινό ύμνο της γιορτής του Ευαγγελισμού Τη Υπερμάχω.

12) Να ζει το Μεσολόγγι

του Μάριου Βάρβογλη

Μικρής διάρκειας σύνθεση για αγγλικό κόρνο και ορχήστρα εγχόρδων.

Γράφτηκε το 1933 από έναν εκ των εκπροσώπων της Εθνικής Σχολής και απόγονο αγωνιστών του ΄21.

13) Καντάτα Ελευθερίας

του Χρήστου Λεοντή

Σύγχρονα (1998) μελοποιημένα (με τη μορφή πολυφωνικών χορικών και αρκετά παραδοσιακά στοιχεία) κείμενα από τους Ελέυθερους Πολιορκημένους του Σολωμού, το Θούριο του Ρήγα και τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη.

14) Συμφωνία "1821"

για μικτή χορωδία και ορχήστρα

του Νικόλα Αστρινίδη

Ένα πραγματικά εμβληματικό έργο από τον αξιόλογο Έλληνο-Ρουμάνο Θεσσαλονικιό συνθέτη που γράφτηκε το 1971 με αφορμή τα 150 χρόνια από την Επανάσταση του ΄21.

Μέσα από την άρτια συμφωνική σύνθεση αναβλύζουν οι μελωδίες γνωστών δημοτικών τραγουδιών (Κρυφά το λένε τα πουλιά, Πικρή ζωή που κάνουμε, Κάτω στου βάλτου, Στα τρίκορφα,) και βυζαντινών ύμνων (Χριστός Ανέστη) του Ύμνου εις την Ελευθερία, του Θούριου κλπ.

Είναι κρίμα που δεν μπορέσαμε να βρούμε στο διαδίκτυο μια καλύτερη ηχογράφηση για το υπέροχο πρώτο μέρος.

Ι. Άλωση

ΙΙ. Σκλαβιά

ΙΙΙ. Κλεφτουριά

ΙV. Επανάσταση

15) Τσάμικος από τους 3 Ελληνικούς Χορούς

του Γιάννη Κωνσταντινίδη

Ο σπουδαίος συνθέτης μετουσιώνει μοναδικά τα στοιχεία της παραδοσιακής μουσικής στις συνθέσεις του.

Από τους Ελληνικούς Χορούς επιλέχθηκε ο Τσάμικος, που στα χρόνια της τουρκοκρατίας λεγόταν και Κλέφτικος επειδή τον χόρευαν με λεβεντιά και όρθιο παράστημα οι Κλέφτες (τσάμης=όρθιος, ψηλός, τσάμι =έλατο, πεύκο).

16) Ελληνικοί Χοροί

του Νίκου Σκαλκώτα

Το σημερινό αφιέρωμα δεν θα μπορούσε να επισφραγίσει άλλο έργο παρά τρεις από τους Ελληνικούς Χορούς του Νίκου Σκαλκώτα.

Ένα από τα τελευταία έργα του σημαντικότερου Έλληνα συνθέτη, που τόσο με τις συνθέσεις του όσο και με το βίο του ενσάρκωσε την ευρηματικότητα, την οξυδέρκεια, το ταλέντο αλλά και την τραγικότητα του σύγχρονου Έλληνα από δημιουργίας του σύγχρονου Ελληνικού κράτους.

Ηπειρώτικος