Γύρω από τη Μουσική: Κλέφτικα τραγούδια, τα επαναστατικά του 1821

Τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια είναι εκείνα που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και της Επανάστασης.

Περιγράφουν τα ηρωικά κατορθώματα των Κλεφτών και των Αρματολών.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Την εποχή εκείνη η χώρα ήταν υπόδουλη, ο λαός σκλαβωμένος και οι επίσημοι άρχοντες ήταν διορισμένοι από τους Οθωμανούς.

Η φτώχεια και η έλλειψη παιδείας επικρατούσε σχεδόν παντού.

Ο λαικός ζωγράφος Θεόφιλος αποτύπωσε μοναδικά
την ανένταχτη ζωή των ηρώων της επανάστασης

Στο κοινωνικό περιθώριο των ορεινών, απομονωμένων και δύσβατων περιοχών (Θεσσαλία, Ήπειρος, Ρούμελη, Πελοπόννησος, Μακεδονία), ζούσαν άνθρωποι που ήθελαν να είναι όσο πιο μακριά από τον τουρκικό ζυγό. Αρχικά δημιουργήθηκαν ομάδες από μεμονωμένους ανυπόταχτους που είχαν αντικοινωνική συμπεριφορά, ως αντίδραση στη φτώχεια και την καταπίεση.

Όσο πλησιάζουμε χρονικά προς την Επανάσταση, οι κοινωνικές συνθήκες αρχίζουν να βοηθούν στην διαμόρφωση εθνικής συνείδησης.

Οι ομάδες αυτές, οι λεγόμενοι Κλέφτες και Αρματολοί, υποκινούμενοι κυρίως από την ανάγκη για ατομική ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, εθνική αποκατάσταση και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, αναλαμβάνουν να πρωταγωνιστήσουν στον Αγώνα. Επιδεικνύουν αυτοθυσία, ανιδιοτέλεια και λεβεντιά, χωρίς να παρουσιάζονται ως υπεράνθρωποι, όπως συμβαίνει στα Ακριτικά τραγούδια.

Εμπνέουν με τη στάση τους τον υπόδουλο λαό, αλλά και πλήθος από επιφανείς διανοούμενους πολίτες του κόσμου, όπως ο λόρδος Βύρωνας, καθώς και ευρωπαίους ζωγράφους που τους αποτύπωσαν σε πλήθος έργων.

Τα κλέφτικα τραγούδια, είναι τα επαναστατικά τραγούδια της εποχής.

Τότε, ήταν περιθωριακά.

Σήμερα, θεωρούνται πολιτισμική κληρονομιά.

Όπως ακριβώς θα συμβεί αργότερα και με τα ρεμπέτικα...

Για άλλη μια φορά, η μουσική αποτυπώνει αυτό που έχει περισσότερη σημασία κι από το πιο ακριβές ιστορικό ντοκουμέντο: την ψυχή και το φρόνημα των πρωταγωνιστών της Ιστορίας.

Ας δούμε πώς χαρακτηρίζει τα κλέφτικα τραγούδια η διασώστρια της μουσικής μας παράδοσης Δόμνα Σαμίου:

"Αυστηρά και δωρικά, σοβαρά σαν τους ήρωες που περιγράφουν, τα τραγούδια αυτά λειτουργούσαν σαν τις εφημερίδες ή τα χρονικά της εποχής για τους δημιουργούς και τους συγχρόνους τους, ενώ για τις επόμενες γενιές χρησίμευαν σαν μάθημα ιστορίας."

1. Βασίλη μ' κάτσε φρόνιμα

Τσάμικο Θεσσαλίας

Αν το σημερινό μας αφιέρωμα περιλάμβανε μόνο ένα τραγούδι, σίγουρα θα ήταν αυτό.

Περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο τι ήταν αυτό που ωθούσε έναν νέο την εποχή της Τουρκοκρατίας να γίνει κλέφτης.

Βασίλη μ΄ κάτσε φρόνιμα να γένεις νοικοκύρης,

-Εγώ ραγιάς* δεν γίνομαι, χαράτσι δεν πληρώνω

μόν΄ καρτερώ την άνοιξη, τ΄ όμορφο καλοκαίρι

να βγουν οι βλάχοι στα βουνά, να βγουν κι οι βλαχοπούλες...

*ραγιάς=υπόδουλος Έλληνας

Διαβάστε το ποίημα στην ολοκληρωμένη του μορφή εδώ:

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου

2. Σαν πας πουλί μου στο Μωριά

Κλέφτικο προεπαναστατικό

Οι κλέφτες δεν συνήθιζαν να κάθονται φρόνιμα.

Προφανώς το τραγούδι αναφέρεται σε περασμένες νίκες του Κατσαντώνη στα Άγραφα και στην αλλαγή κλίματος όταν κατέβηκε στο Μωριά (όπως ξέρουμε τάχθηκε στο πλευρό του Κολοκοτρώνη).

Σαν πας πουλί μου στο Μωριά, σαν πας στην Αγία Λαύρα

Χαιρετα μας την κλεφτουριά κι αυτόν τον Κατσαντώνη

πες του να κάτσει φρόνιμα κι όλο ταπεινωμένα

δεν είναι ο περσινός καιρός...

3. Παιδιά της Σαμαρίνας

Ηπειρώτικο συρτό στα τρία

Η Σαμαρίνα, το ιστορικό βλαχοχώρι των Γρεβενών, έδωσε στον αγώνα παλικάρια που διακρίθηκαν για τη λεβεντιά τους κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου και ενέπνευσαν τους στίχους του τραγουδιού.

Eσείς, μωρέ, παιδιά κλεφτόπουλα,
παιδιά της Σαμαρίνας, μωρέ, παιδιά καημένα,
παιδιά της Σαμαρίνας, κι ας είστε λερωμένα.
Κι αν πάτε απάνω στα βουνά κατά τη Σαμαρίνα,
[ντουφέκια να μη ρίξετε, τραγούδια να μην πείτε],
κι αν σας ρωτήσει η μάνα μου κι η δόλια η αδερφή μου,
μην πείτε πως σκοτώθηκα, πως είμαι σκοτωμένος,
[μόν’ πείτε πως παντρεύτηκα, πως είμαι παντρεμένος,
πήρα την πλάκα πεθερά, τη μαύρη γης γυναίκα].

Ακούστε μια ενδιαφέρουσα εκδοχή του κομματιού, όπως ακούγεται στην ταινία "Έξοδος 1826"

Ακούστε και τη βλαχόφωνη εκδοχή του τραγουδιού "Φιτσιόρι ντι Σαμαρίνα"

4. Ο Νικηταράς

Τσάμικο Πελοποννήσου

Ηρωική αλλά και τραγική μορφή της επανάστασης, ο Νικήτας Σταματελόπουλος ή Τουρκοφάγος (για ευνόητους λόγους ο χαρακτηρισμός) πολέμησε σθεναρά, αλλά ακολούθησε τη μοίρα του Κολοκοτρώνη ενώ στο τέλος της ζωής του ζούσε από την επετεία.

Φωνάχτε τον Νικηταρά

στου Βαλτετσιού τον κάμπο

να πάρει κλέφτες μ΄άλογα

κι αρματωλούς με γκράδες*

να πέσει στην Τροπολιτσά

τα Τρίκορφα να πιάσει.

γκρα=είδος όπλου

5. Του Μάρκου Μπότσαρη

Ιστορικό Κλέφτικο Στερεάς Ελλάδας

Από τις πλέον ηγετικές φιγούρες του αγώνα, οπλαρχηγός των Σουλιωτών, από οικογένεια με μεγάλη δράση στον αγώνα.

Ο θάνατός του προκάλεσε τέτοια κοσμοσυρροή, που ο Σολωμός την παρομοίασε με εκείνη των Τρώων στο θάνατο του Έκτορα.

Θρήνος μεγάλος γίνεται μέσα στο Μεσολόγγι
το Μάρκο παν στην εκκλησιά το Μάρκο παν στον τάφο
‘ξήντα παπάδες παν μπροστά και δέκα δεσποτάδες
κι από κοντά Σουλιώτισσες τόνε μοιργιολογάνε.

6. Παιδιά μ΄ σαν θέλτε λεβεντιά

Κλέφτικο τσάμικο Ρούμελης

Το τραγούδι περιγράφει γλαφυρά τη σκληρή και γεμάτη κακουχίες ζωή των κλεφτών.

Παιδιά μ' σαν θέλτε λεβεντιά και κλέφτες να γενείτε εμένα να ρωτήσετε πως τα περνάν οι κλέφτες. Ζεστό ψωμί δεν έφαγαν γλυκό κρασί δεν ήπιαν τον ύπνο δεν εχόρτασαν ψηλά στα καραούλια...

7. Κατσαντώνης

Κλέφτικο τσάμικο Ηπείρου

Από τους πρώτους που οργάνωσαν και δίδαξαν τον κλεφτοπόλεμο, ο Σαρακατσάνος Αντώνης Κατσαντώνης (γεννημένος Μακρυγιάννης) αρνήθηκε να ενταχτεί στο ρωσικό στρατό, πολέμησε στα Άγραφα και αργότερα στο πλευρό του Κολοκοτρώνη. Πέθανε το 1809.

Ωχ, ν-έχετε γεια, γεια ψηλά βουνά

και σεις κοντές ραχούλες, ραχούλες,
γεια σου Κατσαντώνη μου,
και σεις κοντές ραχούλες, ραχούλες,
γεια σου καπετάνιε μου.
Και σεις Τζουμέρκα κι Άγραφα, παλικαριών λημέρια.
Μην πείτε πως με πιάσανε, με προδοσιά, με δόλο,
αρρωστημένο μ’ ηύρανε, ξαρμάτωτον στο στρώμα.

8. Του Νικοτσάρα (Τι έχουν της Ζίχνας τα βουνά)

Τσάμικο Θεσσαλίας

Ο Νίκος Τσάρας, επονομαζόμενος "Αητός του Ολύμπου", γεννήθηκε στα Γιαννωτά, χωριό στις παρυφές του βουνού. Μετά τη δολοφονία του κλεφταρματολού πατέρα του εντάχθηκε στην οικογένεια των Λαζαίων (από την οποία κατάγονταν ο ήρωας Γεωργάκης Ολύμπιος που ανατινάχθηκε στη Μολδοβλαχία για να μην παραδοθεί).

Ο Νικοτσάρας ήταν καπετάνιος στην ομάδα κλεφτών του Λιβαδίου Ολύμπου (Βλαχολίβαδου) και έμεινε στην ιστορία για την φιλοτιμία του και την αφιλοχρηματία.

Τι έχουν της Ζίχνας τα βουνά και στέκουν μαραμένα; Μήνα χαλάζι τα βαρεί, μήνα βαρύς χειμώνας; Ουδέ χαλάζι τα βαρεί, ουδέ βαρύς χειμώνας, ο Νικοτσάρας πολεμάει, με τρία βιλαέτια, τη Ζίχνα και το Χάντακα, το έρημο το Πράβι.

9. Σαράντα παλικάρια

Τσάμικο Πελοποννησιακό

Από τα πιο εμβληματικά και πολυερμηνευμένα τραγούδια, τα σαράντα παλικάρια ξεκινάν από τη λιβαδιά (ένα λιβάδι) για την Τριπολιτσά (Τρίπολη).

Ακούστε το λιγάκι διαφορετικά από ότι το έχουμε συνηθίσει, από την αιθέρια φωνή της Σαβίνας Γιαννάτου.

Σαράντα παλικάρια από τη λιβαδιά

πάνε για να πατήσουνε την Τροπολιτσά.

Στο δρόμο που πηγαίνανε, γέροντα απαντούν.

-Ώρα καλή σου γέρο

-Καλώς τα τα παιδιά

Πού πάτε παλικάρια, πού πάτε ωρέ παιδιά

-Πάμε για να πατήσουμε την Τροπολιτσά.

10. Άσπρη Βαρκούλα (Μοιρολόι)

Κλείνουμε το αφιέρωμά μας συμβολικά, με ένα μοιρολόι για τις ψυχές όλων των ανθρώπων που χάθηκαν για την Ελευθερία.

Ακούστε το τραγουδισμένο αλλιώς...

Άσπρη βαρκούλα του ψαρά, γιατί είσαι στολισμένη
με στόλισε η μάνα μου στη μαύρη γης με στέλνει

Μη με σκεπάζεις ουρανέ μη με πλακώνεις χώμα
γιατί εγώ δε χάρηκα τα νιάτα μου ακόμα

Ποιος ουρανός ποια θάλασσα ποια βρύση δε θολώνει
ποια μάνα χάνει το παιδί κι η λύπη δεν τη λιώνει
ποια μάνα χάνει το παιδί κι ο πόνος δεν τη λιώνει
ποια μάνα χάνει το παιδί κι ο πόνος δεν τη λιώνει