Πλησιάζουν οι μέρες που ετοιμαζόμαστε για να πούμε τα κάλαντα.
Πάντα με ρωτάτε με αγωνία στην τάξη, "Κυρία, πότε λέμε αυτά και πότε τα άλλα, ποια κάλαντα είναι των Χριστουγέννων και ποια της Πρωτοχρονιάς;"
Μην ανησυχείτε...σας έχω ξεχωριστή ανάρτηση, με συγκεντρωμένα σε ένα μικροσκοπικό βιβλιαράκι (για να χωράει στις τσέπες σας) όλα τα κάλαντα που θα πείτε αυτές τις μέρες , ώστε να είστε έτοιμοι για να το ευχαριστηθείτε, αλλά και για να πάρετε ένα γενναίο φιλοδώρημα!
Σήμερα όμως, την πιο μεγάλη νύχτα του χρόνου, ελάτε να κάνουμε ένα ταξίδι στα παλιά και να μάθουμε μερικά ωραία πράγματα για αυτή την αγαπημένη συνήθεια των παιδιών και όχι μόνο.
Τι είναι τα κάλαντα
Τα μαθαίνουν τα παιδιά από τους μεγαλύτερους (παππούδες, γιαγιάδες, γονείς, δασκάλους), ή και το ένα παιδί από το άλλο, προφορικά, χωρίς να χρειαστεί να δούνε κάπου γραμμένες τις νότες ή να το διδαχθούν σε καμία μουσική σχολή!
Για αυτό το λόγο, τα κάλαντα δεν έχουν δύσκολα λόγια και μουσική, για να μπορούν να τα λένε όλοι εύκολα και να τα συνοδεύουν με κάποιο οργανάκι.
Κι εδώ σας ακούω να απορείτε: "Μα κυρία, αφού έχουν πολλές ακαταλαβίστικες λέξεις, δεν είναι και τόσο απλά".
Ναι, παιδιά μου. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι πολύ παλιά τραγούδια και τότε οι άνθρωποι μιλούσανε λίγο διαφορετικά από ότι σήμερα.
Μόλις όμως μας εξηγήσουν αυτές τις άγνωστες λέξεις, τα μαθαίνουμε νεράκι, έτσι δεν είναι;
Πότε λέμε τα κάλαντα
"...Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ΄ αρχοντικό σας..."
"...Ήρθε πάλι νέο έτος, εις την πρώτη του μηνός..."
"Σήμερα τα Φώτα, κι ο Φωτισμός,
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός...."
Το νέο αυτό μπορεί να είναι η γέννηση του Χριστού (παραμονή Χριστουγέννων, 24 Δεκεμβρίου), ο ερχομός του νέου Χρόνου (παραμονή Πρωτοχρονιάς 31 Δεκεμβρίου), το Άγιο Πνεύμα που κατέβηκε στη γη (παραμονή των Φώτων, 5 Ιανουαρίου).
Βέβαια υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις μέσα στο χρόνο που λέμε κάλαντα, όπως με τον ερχομό της άνοιξης (Χελιδονίσματα), την ανάσταση του νεκρού το Σάββατο του Λαζάρου (Λαζαρικά) κ.α.
Τα παινέματα
κάνουμε και κάποια παινέματα, δηλαδή λέμε καλά λόγια για το σπιτικό και τους ανθρώπους που επισκεφτήκαμε.
"... Σ΄ αυτό το σπίτι πού 'ρθαμε, πέτρα να μην ραγίσει
κι νοικοκύρης του σπιτιού Χρόνια Πολλά να ζήσει..."
"...Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα,
κυρά μου όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου,
βάζεις τον ήλιο πρόσωπο, και το φεγγάρι αγκάλη..."
"...Σ' αυτό το σπίτι πού ρθαμε, καράβια είν΄ασημένια,
του χρόνου σαν και σήμερα νά ναι μαλαματένια..."
Το φιλοδώρημα
 |
| Δείτε με τι πάθος μοιράζονται οι φίλοι τα φιλοδωρήματα που μάζεψαν από τα κάλαντα! |
"... Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα
δώστε μας και πεντ-έξι αυγά, να πάμε σ΄ άλλη πόρτα..."
"...Να ζήσει τ΄ αρχοντόπουλο, πού ΄χει καρδιά μεγάλη,
σε μας και στην παρέα μας, ένα φλουρί να βάλει..."
Παλιότερα, που τα λεφτά δεν είχαν την ίδια σημασία που έχουν σήμερα για τους ανθρώπους, το φιλοδώρημα μπορεί να ήταν αβγά, κάστανα, καρύδια, κουλουράκια, κουραμπιέδες, μελομακάρονα και άλλες λιχουδιές αλλά και αγαθά, όπως λάδι, σιτάρι κ.α.
Για αυτό και κάποιος από την παρέα των παιδιών κρατούσε ένα καλαθάκι.
Βεβαίως, δίνονταν και νομίσματα, κάτι που συνηθίζεται πιο πολύ στις μέρες μας.
Οι απειλές
Μέχρι εδώ όλα καλά.
Τι συνέβαινε όμως όταν κάποιοι νοικοκύρηδες είχαν καβούρια στη τσέπη, δηλ. ήταν λιγάκι τσιγκούνηδες;
Τότε, τα κάλαντα συνεχιζόντουσαν με κάποιες ...αθώες απειλές!
"...Αφέντη μου στην κάπα σου, δέκα χιλιάδες ψείρες,
άλλες κλωσούν, άλλες γεννούν, άλλες αυγά μαζώνουν..."
Φυσικά, οι απειλές αυτές είχαν χιουμοριστικό χαρακτήρα.
Τίποτα δεν μπορεί χαλάσει την χαρά και τον ενθουσιασμό αυτών των ημερών, έτσι δεν είναι παιδιά;
Τα αντικείμενα-σύμβολα
Οι καλαντιστές, δηλ. τα παιδιά που λένε τα κάλαντα, κρατούν στα χέρια τους κάποια αντικείμενα.
 |
| Χιώτες σε διαγωνισμό καλύτερου στολισμένου καραβιού. |
Μην ξεχνάμε παιδιά πως ζούμε σε μια χώρα θαλασσινή.
Λίγες χώρες στον κόσμο περιβάλλονται από θάλασσα σε τόσο μεγάλο βαθμό.
Έτσι, όπως είναι φυσικό, πάρα πολλά επαγγέλματα σχετίζονταν με αυτή: καπετάνιοι, ναυτικοί, ψαράδες, σφουγγαράδες, μεταφορείς, οι περισσότερες οικογένειες, είχαν έναν άνθρωπο τους στη θάλασσα.
Το καράβι λοιπόν ήταν σύμβολο για να 'χουν καλή τύχη όλοι αυτοί οι άνθρωποι.
Στη Χίο μάλιστα, που είναι ένα νησί που έχει πολλούς ναυτικούς, οι ενορίες συναγωνίζονται η μια την άλλη ποια θα φτιάξει το πιο ωραίο καράβι.
Αν θέλετε κι εσείς παιδιά να φτιάξετε το δικό σας καραβάκι, το οποίο μάλιστα θα είναι και μουσικό όργανο για να συνοδεύετε τα κάλαντα, μπείτε στην ανάρτηση
Από τα αρχαία χρόνια, το μήνα Δεκέμβρη εορτάζονταν ο Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας.
Αλλά και αργότερα, από τα χριστιανικά χρόνια μέχρι και σήμερα, ο προστάτης των θαλασσών και των ναυτικών Άγιος Νικόλαος γιορτάζεται τον Δεκέμβρη, τον μήνα που λέμε τα κάλαντα.
Άλλα σύμβολα που κρατούν τα παιδιά, είναι οι φάτνες με τη Γέννηση, φωτισμένα αστέρια από χαρτί και ξύλο, φαναράκια, τσουμάγκες (ματσούκες), δηλ. ξύλα με σφαιρική άκρη, για να χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών, κλαδιά κρανιάς, που φημίζονται για την αντοχή τους, για καλοτυχία, κλπ.
Τα μουσικά όργανα
 |
| Γκάιντα και νταούλι στη Θράκη |
Τα όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα, πρέπει να είναι μικρά, για να μπορούν τα παιδιά να τα μεταφέρουν και φτηνά, για να μπορούν να τα αποκτήσουν όλοι.
Συνήθως είναι αυτοσχέδιες κατασκευές.
Η σιδερομασιά, που ανακατεύουν τη στάχτη στο τζάκι, τα σιδερένια τρίγωνα, οι ζίλιες (μεταλλικά πιατάκια που φοριούνται στα δάχτυλα και χτυπιούνται μεταξύ τους), τα κουδουνάκια και οι κουδούνες του κοπαδιού, ήταν πολύ διαδεδομένα και τα κατασκεύαζε ο σιδεράς της γειτονιάς.
Όργανα που φτιάχνονται από καλάμι (φλογέρες, σουραύλια, νουνούρες) συνήθως τα έφτιαχναν τα ίδια τα παιδιά.
Οι μεγαλύτεροι βοηθούσαν σε κατασκευές όπως νταούλια, τουμπελέκια, ντέφια, γκάιντες, κλπ.
Αργότερα, άρχιζαν να εμφανίζονται και όργανα από εξειδικευμένους τεχνίτες, όπως ακορντεόν, μελώδικα, κιθάρα, φυσαρμόνικα, κλαρίνο κλπ.
Θα δούμε ότι τα κάλαντα αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή και ανάλογα αλλάζουν και τα όργανα που τα συνοδεύουν.
Για παράδειγμα, θα συναντήσουμε κλαρίνο στα κάλαντα της Θεσσαλίας, μαντολίνο στα επτανησιακά, ποντιακή λύρα στα ποντιακά, γκάιντα στα θρακιώτικα κλπ.
Μπορείτε να δείτε όλα αυτά τα όργανα στην ενότητα
Τα κάλαντα στην τέχνη
Δείτε τον ωραίο πίνακα που ζωγράφισε ο κορυφαίος Έλληνας ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας το 1872, με τίτλο "Τα Κάλαντα".
Αλήθεια, πόσες πληροφορίες παίρνουμε για την εποχή του!
Προσέξτε τα ρούχα των ανθρώπων, τα αντικείμενα, τα μουσικά όργανα...
Ένας άλλος αγαπημένος πίνακας, αρκετά πιο σύγχρονος, είναι "Τα κάλαντα" του Γιώργου Σικελιώτη. Τον ζωγράφισε το 1962.
Δείτε πως αποτυπώνει όλα αυτά που είπαμε για τα αυτοσχέδια μουσικά όργανα αλλά και τον συμβολισμό του στολισμένου καραβιού.
Όλος αυτός ο πλούτος τραγουδιών, παιδιά, δεν ξέρουμε τι θα γινόταν αν δεν υπήρχαν εκείνοι που αφιέρωσαν τη ζωή τους στο σκοπό αυτό.
Καθώς οι άνθρωποι μετακινούνταν στις μεγάλες πόλεις και οι συνήθειες ζωής άλλαζαν, ήταν πολύ δύσκολα για τα τραγούδια αυτά να παραμείνουν αναλλοίωτα στο χρόνο.
Ο μεγάλος δάσκαλος Σίμωνας Καράς και οι μαθήτριά του Δόμνα Σαμίου είναι στην κορυφή αυτών που διέσωσαν την παραδοσιακή μουσική της πατρίδας μας.
Μέσα από τη διδασκαλία, τα ταξίδια ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα χωριά, τις ηχογραφήσεις, αλλά κυρίως την αγάπη και το ήθος με το οποίο προσέγγισαν τη μουσική μας παράδοση, κατάφεραν να την διατηρήσουν ζωντανή.
Όχι σαν έκθεμα σε μουσείο, αλλά σαν ζωντανό κύτταρο που υπάρχει μέσα σε κάθε έναν που αισθάνεται Έλληνας ή αγαπά την Ελλάδα.
Η παράσταση "Τα κάλαντα" του Καραγκιόζη, που θα βρείτε σε άλλη ανάρτηση, θα σας βοηθήσει να καταλάβετε καλύτερα όλα αυτά που είπαμε σήμερα.
Δεν ξέρω, παιδιά, αν κατάφερα μέσα από αυτή την ανάρτηση να σας μεταδώσω λίγο από τον ενθουσιασμό που ένιωθα εγώ σαν παιδί, όταν ξεκινάγαμε με την παρέα μου, αχάραγα, μέσα στα χιόνια για να πούμε τα κάλαντα.
Σας προσκαλώ όμως να μπείτε σε αυτή τη διαδικασία μαζί με τους δικούς σας και δε θα χάσετε.
Μη το κάνετε απλά για τα φιλοδωρήματα.
Καλά είναι κι αυτά, δε λέω, αλλά ποτέ δεν είναι αυτός ο λόγος για να λέμε τα κάλαντα.
Ο σκοπός είναι η παρέα, το να περάσουμε όμορφα, να χαρούμε και να σκορπίσουμε τη χαρά και στους άλλους.
Άλλωστε, αυτό δεν είναι και το νόημα των Χριστουγέννων;
Τραγουδήστε, φτιάξτε κατασκευές, μοιραστείτε τη χαρά με άλλους ανθρώπους.
Η γλυκιά ανάμνηση αυτών των ημερών θα σας συντροφεύει για όλη σας τη ζωή!
 |
| Κάλαντα στον ηλεκτρικό της Αθήνας δεκαετία ΄60 |
*οι φωτογραφίες της σημερινής ανάρτησης, από τη δεκαετία 1950-60, είναι από τα αρχεία του μουσείου Μπενάκη και του Σ.Γκαγκάδη
